Grzegorz Sroczyński: Co się dzieje?
Maciej Wróblewski: Everything bubble. Na całym świecie urosła bańka spekulacyjna. W czasie globalnego kryzysu 2008 roku mówiło się, że przyczyną była bańka na rynku kredytów hipotecznych. Teraz pęcznieje ona wszędzie, jak pan spojrzy na ceny akcji, obligacji, różnych instrumentów finansowych oraz ceny nieruchomości, to są rekordowo wysokie. Ale czy z tego będzie kolejny wielki kryzys? Niekoniecznie.
Nie?
W każdym razie nie taki, jak się spodziewamy. Obstawiam, że tym razem nie dojdzie do załamania sektora finansowego, za to gwałtownie ujawnią się efekty tego, co system finansowy robi liberalnym społeczeństwom.
Czyli?
Rosnące nierówności spowodują wybuch społeczny. I będziemy mieli „żółte kamizelki” wszędzie.
Po kryzysie 2008 roku rządy i banki centralne wpompowały do sektora finansowego mnóstwo pieniędzy w nadziei, że trafią one do realnej gospodarki, będzie więcej pracy, wyższe zarobki, klasa średnia odetchnie i poczuje się bardziej pewnie. Nic takiego nie nastąpiło. Pieniądze prawie w całości zostały zjedzone przez sektor finansowy
Zjedzone?
Mechanizmy były różne. Niektóre banki centralne wykupiły od funduszy inwestycyjnych obligacje skarbu państwa, czyli zamieniły te papiery na gotówkę. Fundusze coś z tą gotówką musiały zrobić, więc… zainwestowały w akcje. Nie miało to wpływu na realną gospodarkę, tylko na ceny akcji na giełdach.
Przecież jeśli akcje drożeją, to firma dostaje zastrzyk pieniędzy, może na przykład postawić nową fabrykę.
Nie może. Zastrzyk gotówki nie poszedł do firm, a jedynie nakręcił ceny akcji już istniejących. Firma może mieć z tego nowe pieniądze tylko wtedy, jeśli wypuści nowe akcje i obligacje na rynku pierwotnym. Ale takich ruchów prawie nie było.
Rządy wielu państw wpompowały też mnóstwo pieniędzy w sektor bankowy. Liczyły, że banki komercyjne zrobią to, co doskonale robią w podręcznikach ekonomii, czyli pożyczą firmom pieniądze na nowe projekty. Tak się nie stało.
Bo?
To się bankom nie opłaca. Kierowanie kredytów do realnej gospodarki jest mniej zyskowne niż inwestowanie w sektor finansowy. W dodatku trzeba dłużej poczekać na efekty. A bonus szefa banku zależy od wyniku w najbliższym kwartale i najbliższym roku. Więc banki wolały dawać pieniądze innym bankom czy funduszom inwestycyjnym, żeby inwestowały w sektor finansowy.
Przerzucały pieniądze między sobą?
Tak. I mamy teraz bańkę na giełdach, która kiedyś spektakularnie pęknie.
Zaraz. Skoro pan wie, że na światowych giełdach jest bańka, to prezesi banków i funduszy inwestycyjnych też to wiedzą?
Oczywiście.
To dlaczego nie zaczną przezornie wycofywać się z giełd, tylko nadal inwestują?
Niech pan sobie wyobrazi, że jest prezesem funduszu inwestycyjnego i zarządza pieniędzmi klientów. Któregoś dnia stwierdza pan: "Ceny akcji są rekordowo wysokie, czuję, że nadchodzą wielkie spadki". Wycofuje pan pieniądze z giełd, kupuje bezpieczne obligacje oraz inwestuje w te instrumenty, które będą drożeć w czasie kryzysu, czyli na przykład opcje put. Mija kwartał, drugi, trzeci, bańka na giełdach mocno się trzyma, pan nie zarabia pieniędzy dla inwestorów, nie osiąga takich wyników, jak inne fundusze, które dalej bańkę pompują. Więc inwestorzy zabierają swoje pieniądze, a pan traci pracę. To jest niebezpieczna strategia. Dużo lepiej iść z prądem, a jak jest krach, to wszyscy tracą i wtedy pan mówi: "No, nikt się tego nie spodziewał, to było nie do przewidzenia, wszędzie jest kryzys".
Mnie się wydaje, że obecna bańka może jeszcze trwać. Wciąż jest sporo euforycznie nastawionych inwestorów, którzy są skłonni ją pompować.
I z tego będą "żółte kamizelki"?
Będą. Sektor finansowy zaczął dominować nad realną gospodarką, co powoduje systematyczny wzrost nierówności. Kto jest właścicielem giełdowych aktywów? Ludzie bogaci. Wyższa klasa średnia albo najbogatsze pięć procent obywateli. Dzięki temu, że ceny na giełdach idą w górę stają się jeszcze bogatsi, a w realnej gospodarce i w portfelach klasy średniej tego efektu nie ma.
Przecież fundusze emerytalne też mają akcje, więc można powiedzieć, że zwykli ludzie - przyszli emeryci - na wzroście cen akcji również zyskują.
Nie można. Fundusze emerytalne inwestują długoterminowo i jak pęka bańka spekulacyjna to muszą czekać, a potem zostają z niczym. Zyskują ci, którzy mogą się szybko wycofać. Jak pan policzy, ile fundusze emerytalne tracą na giełdowych krachach i doliczy koszty ich obsługi, to emeryci są na minusie. Bańki giełdowe i gwałtowne zwyżki cen instrumentów finansowych to ostatnia rzecz, jakiej potrzebują ludzie oszczędzający na emerytury.
Z tych pieniędzy, które rządy wpompowały do obiegu po kryzysie 2008 roku, cokolwiek trafiło do realnej gospodarki?
Istnieją rozmaite szacunki, ale ten efekt był bardzo mizerny: dziesięć procent, może dwadzieścia. Ogromna większość pieniędzy wróciła do sektora finansowego.
Czy wy, ekonomiści, nie mogliście przewidzieć, że tak się stanie?
Kilku przewidziało, większość nie. Może zacznę od tego, że jako ekonomiści pracujemy na modelach, które upraszczają rzeczywistość. I do tych modeli - mówiąc fachowo - aplikujemy szok.
Szok?
Tworzy pan matematyczny model polskiej albo brytyjskiej gospodarki i sprawdza, co by było, gdyby stopy procentowe spadły do zera. Albo gdyby inflacja skoczyła do 20 procent. Z tego wychodzi jakiś wynik, ekonomiści przedstawiają go politykom i na tej podstawie podejmuje się decyzje. Problem polega na tym, że w modelach wykorzystywanych przez ostatnie 50 lat w ogóle nie ma banków.
Jak to nie ma banków?
No jest to absurdalne. W kółko mówi się, że banki są krwiobiegiem gospodarki, korzystamy z ich usług na każdym kroku, nosimy przy sobie karty kredytowe. Banki istnieją wszędzie, tylko nie w teoriach ekonomicznych.
Dlaczego?
Bo dla ekonomistów banki nie są przesadnie ciekawe. Według ortodoksyjnych teorii one jedynie pośredniczą. Jeżeli mamy ludzi, którzy oszczędzają pieniądze i tych, którzy potrzebują pieniędzy, to banki ich łączą. Jak ktoś wpłaca depozyt to bank mu zapłaci - powiedzmy - 2 procent rocznie, a jak ktoś bierze kredyt, to bank weźmie od niego 5 procent rocznie. I zarobi na tym 3 procent. Oto cała teoria ekonomiczna na temat banków. Banki niczego nie tworzą, więc z punktu widzenia ekonomistów są przezroczyste i nie trzeba ich uwzględniać w modelach.
I to jest nieprawda.
Bo?
Jeśli nic nie zapamiętają ludzie z tego wywiadu, to chciałbym, żeby zapamiętali chociaż jedno zdanie: banki komercyjne tworzą pieniądze z powietrza. Nie są jedynie pośrednikiem między oszczędzającymi i pożyczającymi, tylko tworzą pieniądze. To jest trik księgowy.
Trik?
Cofnijmy się do średniowiecza. Kupcy używali do rozliczeń między sobą monet. To dość niewygodne, trzeba nosić ze sobą ciężką sakiewkę, ktoś może dać panu po łbie i okraść, więc kupcy szukali miejsc, gdzie można monety zdeponować. Szukali sejfu. A najlepsze sejfy mieli wtedy złotnicy. Kupiec szedł więc do złotnika i deponował monety, a złotnik mu wypisywał certyfikat, że jak się zgłosi z tym papierem, to dostanie depozyt z powrotem.
Teraz załóżmy, że jeden kupiec od drugiego chciał coś kupić. Na przykład kawałek ziemi. Dogadali się co do ceny, wtedy kupujący ziemię musiał wrócić do swojego złotnika, podjąć monety, wrócić do sprzedającego, dać mu je, z kolei sprzedający szedł z monetami do swojego złotnika, deponował je i znowu dostawał certyfikat. Skomplikowane. Kupcy zaczęli więc przy transakcjach wymieniać się certyfikatami, które zaczęły krążyć w obiegu i stały się banknotami. Do dziś na brytyjskich banknotach widnieje napis: "I promise to pay the bearer", czyli w wolnym tłumaczeniu "obiecuję wypłacić posiadaczowi tego banknotu jego równowartość w złocie".
Gdy kupcy zaczęli wymieniać się certyfikatami, to złotnicy zauważyli, że po te monety, które mają zdeponowane w sejfach, nikt nie przychodzi. Spotkali się więc w swoim cechu złotników i wymyślili, że zaczną je wypożyczać na procent i sobie na tym zarobią. Jak zaczęli monety wypożyczać, to historia się powtórzyła. Okazało się, że pożyczkobiorcy je biorą i natychmiast idą do drugiego złotnika, żeby monety zdeponować i wymienić na dużo wygodniejszy certyfikat. Wtedy złotnicy wpadli na genialny pomysł: zamiast dawać pożyczkobiorcom monety, zaczęli po prostu wypisywać certyfikaty. "Ten papier zaświadcza, że jego właściciel ma prawo do pięciu uncji złota". Stworzyli wartość z niczego. I mogli takich certyfikatów wypisać tyle, ile chcieli.
Nie musieli mieć na nie pokrycia w monetach albo w złocie?
Nie. Żeby komuś pożyczyć kapitał, już nie musieli go najpierw ściągnąć z rynku, czyli wziąć od kupców w depozyt. Wystarczyło wypisać na kawałku papieru określoną wartość. I tak to do dziś działa. Kiedy bierze pan w banku sto tysięcy złotych kredytu to za każdym razem powstaje w gospodarce nowy pieniądz.
Bank nie musi mieć pieniędzy, żeby mi je pożyczyć?
Nie musi.
Nie musi ściągnąć ich najpierw z rynku? Nawet części tej kwoty?
Tak jak złotnik wypisywał certyfikat, tak bank po prostu zapisze na pana koncie te sto tysięcy. Stworzy je z powietrza i w obiegu pojawi się sto tysięcy złotych więcej.
Banki muszą mieć oczywiście jakąś poduszkę finansową - w zależności od państwowych regulacji i rodzaju kredytu to może być 5-10 proc. pożyczonej sumy. Ale tę płynności bank zawsze jest w stanie znaleźć w ten czy inny sposób. Zwykle banki najpierw udzielają kredytu, a dopiero potem szukają tych kilku procent środków.
A sto złotych, które mam w portfelu?
Wydrukował je oczywiście bank centralny. Tyle że gotówka ma dziś niewielkie znaczenie, bo wartość transakcji gotówkowych to tylko 3 procent wszystkich. Ponad 90 proc. pieniędzy krążących w gospodarce tworzą banki komercyjne, a nie rządy czy banki centralne.
I co z tego wynika?
No to jest moc! Kto tworzy pieniądz, ten ma władzę.
W podręcznikach ekonomii przeczyta pan, że pieniądzem rządzą banki centralne. Szefowie Banku Anglii czy Narodowego Banku Polskiego mają tzw. cel inflacyjny, czyli muszą pilnować, ile pieniędzy jest w obiegu, żeby inflacja w danym roku nie przekroczyła określonego poziomu. Jeśli cel inflacyjny wynosi 2 proc., a gospodarka - czyli PKB - rośnie o 3 proc., to bank centralny do obiegu wpuszcza 5 proc. więcej pieniędzy. Proste. Tymczasem to w ogóle tak nie działa, bo pieniędzy w obiegu pojawia się więcej. To widać na stenogramach z posiedzeń różnych banków centralnych, gdzie prezesi łapią się za głowę, że nic się nie zgadza. "Przecież mamy swoje agregaty pieniężne i one nam nie wychodzą".
Agregaty?
Chodzi o zaplanowaną ilość pieniędzy krążących w gospodarce. "Mamy agregat monetarny M1, ale chyba trzeba go wyrzucić do kosza, bo ilość dolarów na rynku kompletnie się nie zgadza. Agregat nie działa" - mówi w 1974 na posiedzeniu amerykańskiego FED jeden z prezesów. Bo wpuścili do obiegu kilka procent nowych pieniędzy, a okazało się, że jest ich dużo więcej. Nie wiadomo skąd.
I co zrobili?
Próbowali inaczej liczyć. Stworzyli agregat M2, który uwzględniał krótkoterminowe depozyty, ale też się nie zgadzało. Potem stworzyli agregat M3, który uwzględniał depozyty długoterminowe, dorzucili też jakieś obligacje. Nadal się nie zgadzało. "Znowu ilość pieniędzy w obiegu jest inna niż zakładaliśmy". Bo ciągle nie brano pod uwagę kredytów udzielanych przez banki komercyjne, które są najlepszym miernikiem pieniędzy w gospodarce. Ekonomiści nie zdawali sobie sprawy, że banki udzielając kredytów tworzą nowe pieniądze.
Ale jak to nie zdawali sobie sprawy, skoro to tak działa od średniowiecza? To jest jakieś nowe odkrycie?
O tym, że banki komercyjne tworzą pieniądze ekonomista Joseph Schumpeter pisał na początku XX wieku. Tylko jakoś tak się złożyło, że w naukach ekonomicznych o tym zapomniano i na wydziałach ekonomii na całym świecie zaczęto uczyć uproszczonego modelu bankowości. Zresztą dla banków to wygodne, żebyśmy nie zdawali sobie sprawy, jak dużą mają władzę. Dopiero ostatnio teorie ekonomiczne zaczynają wreszcie widzieć rzeczywistość. W zeszłorocznej analizie Banku Anglii wprost napisano, że w nowych modelach ekonomicznych trzeba uwzględnić, że banki komercyjne tworzą pieniądze.
I to coś zmieni?
Bardzo wiele. Obecne modele zakładają, że pieniądze już są w systemie. Określona ilość. A teraz będą musiały uwzględnić, że możliwa jest dodatkowa produkcja pieniędzy. Cały system zależności się zmienia. Pojawia się w modelach gospodarki nowy element, który te dodatkowe pieniądze może wpuszczać do obiegu, albo może nie wypuszczać. Wstawienie do teorii ekonomicznych nowego aktora - banków komercyjnych - nareszcie wymusza zbadanie, ile tych pieniędzy mogą wyprodukować i pod jakimi warunkami.
Czyli banki komercyjne udzielając kredytów mogą w pewnym sensie wyprodukować pieniądze z powietrza?
Na tym to polega.
I mogłyby wyprodukować trzy razy więcej pieniędzy niż teraz i nakręcić inflację?
Teoretycznie tak. Zresztą na niektórych rynkach robią to.
Przecież w krajach Zachodu od lat udaje się trzymać inflację w ryzach.
To zależy, gdzie pan spojrzy. Na rynku akcji, obligacji czy kredytów hipotecznych występuje gigantyczną inflacja. Bo tam banki zarabiają najlepiej, więc są w stanie w te rynki wpompować dowolną ilość nowych pieniędzy. Natomiast towary w sklepach faktycznie prawie nie drożeją, albo drożeją powoli, bo po prostu do zwykłych ludzi ta rzeka nowych pieniędzy nie trafia.
Wszystko zależy od tego, jak się mierzy inflację. Jeśli zamiast sprawdzać cenę mleka i ziemniaków, spojrzy pan na sektor mieszkaniowy, to zobaczy pan ogromną zwyżkę cen w Europie i USA. Przed kryzysem 2008 roku bańka kredytów hipotecznych została rozdęta do ogromnych rozmiarów, potem przyszła chwila opamiętania, teraz bańka znów jest napompowana.
Tu właśnie leży problem. Banki komercyjne mają wielką moc - tworzą dobro publiczne, jakim jest pieniądz - a publicznej kontroli nad tym nie ma żadnej.
Nikt nie kontroluje, gdzie ta rzeka pieniędzy jest kierowana?
"Wolny rynek". I sobie z tym nie radzi.
Do lat 70. istniała większa kontrola rządów nad bankami. Mówiło się, że bankierzy pracują w modelu trzy-sześć-trzy. Za przyniesienie do okienka oszczędności płacą trzy procent rocznie, za udzielenie pożyczki pobierają sześć procent, a o trzeciej po południu są już na polu golfowym. Czyli jest to prosta robota polegająca głównie na unikaniu ryzyka, zarabiało się w tej branży dobrze, ale bez szaleństw. To się zmieniło z wielu powodów. Głównym jest niepohamowany apetyt akcjonariuszy banków, żeby zyski były jak najwyższe. Milton Friedman, który w latach 80. stał się ekonomicznym guru dla zachodniego świata, twierdził, że jedynym celem każdej firmy powinien być zwrot dla akcjonariuszy. W przypadku banku oznacza to, że jak najmniej pieniędzy powinien trzymać w skarbcu, a jak najwięcej zainwestować i mieć z tego jak najwyższy zysk. Banki zaczęły tak robić. Początkowo trochę się bały, żeby nie przegiąć i nie włożyć całej zawartości skarbca w inwestycje zbyt ryzykowne, ale szybko wymyślono trik zwany sekurytyzacją. Wytłumaczyć?
Tak.
Załóżmy, że bank udzielił zbyt wielu kredytów hipotecznych, które psują mu bilans. Chce się pozbyć tego bagażu. Tworzy spółkę-córkę - "spółkę specjalnego przeznaczenia" - i kredyty hipoteczne o wartości 300 mln dolarów przenosi do niej. Spółka następnie emituje obligacje własne na 300 mln dolarów, które sprzedaje inwestorom, a pieniądze ze sprzedaży tych obligacji wędrują do banku. Spółka-córka płaci posiadaczom obligacji pięć procent rocznie, które bierze stąd, że ludzie te kredyty hipoteczne spłacają. W ten sposób bank zarobił na kredytach, a jednocześnie pozbył się ryzyka ze swojego bilansu.
I to źle?
To zachęta do beztroski. Jeśli bank może pozbyć się ryzyka, które powinien ponosić za własne decyzje kredytowe, to hulaj dusza piekła nie ma. Narobimy tych kredytów miliardy, a potem je przerzucimy gdzieś indziej. Amerykański kryzys 2007 roku uderzył w inne kraje właśnie dlatego, że obligacje spółek-córek rozprzestrzeniły się na cały świat. Kupowały je fundusze inwestycyjne w Europie. Gdy amerykański rynek nieruchomości wpadł w kryzys, a ludzie przestali kredyty spłacać, spółki-córki zaczęły upadać. Poważne instytucje finansowe zostały z bezwartościowymi obligacjami, co doprowadziłoby je do bankructwa, gdyby nie rządowa pomoc.
W latach 80. w rozwiniętych gospodarkach wartość kredytów hipotecznych to było jakiś 25 proc. PKB, a w ostatnich latach - już 75 proc. PKB. Urosły trzykrotnie. Dawniej do realnej gospodarki szło około 40 proc. kredytów, potem - jeśli się spojrzy na wykresy - krzywa kredytów hipotecznych poszła szybko w górę, a krzywa kredytów na działalność gospodarczą wciąż spada. W Wielkiej Brytanii sytuacja jest ekstremalna. Jak pan spojrzy na rozkład kredytów, to jedynie 10 proc. idzie na inwestycje, które nie są związane z sektorem finansowym. Resztę pieniędzy banki pożyczają innym bankom, instytucjom finansowym albo udzielają kredytów hipotecznych.
No ale przecież kredyty hipoteczne to realna gospodarka.
Nie bardzo.
Cegły, cement, kafelki, umywalki, firanki, hydraulik, stolarz itd. To nie jest realna gospodarka?
Jest. Tylko trzeba rozróżnić miedzy inwestowaniem w sektor budownictwa, czyli udzielaniem kredytów deweloperom albo fabryce cementu na nową halę, a odkręcaniem kurka z kredytami hipotecznymi. Tymi kredytami banki bardziej napędzają bańkę cenową na rynku mieszkań, niż rozwijają realną gospodarkę poprzez sektor budownictwa. Większy jest efekt inflacyjny niż rozwojowy. W dodatku ceny mieszkań tak rosną, że coraz mniej ludzi na nie stać. Dobry przykład to Hiszpania i Irlandia. Tuż przed kryzysem był tam niesamowity boom hipoteczny i skończyło się to gigantycznym kryzysem.
Galopada cen mieszkań wynika z tego, że bank zawsze szybciej stworzy kredyt hipoteczny niż deweloper zbuduje mieszkanie. Produkcja pieniędzy przy boomie hipotecznym jest tak szybka, że realna gospodarka - w tym wypadku sektor budownictwa - nie ma szans nadgonić tej inflacji cen.
I co z tym wszystkim robić?
Powtórzę: pieniądze są dobrem publicznym, którego nie powinniśmy pozostawiać bez kontroli. Teoretycznie to banki centralne kontrolują ilość pieniądza w obiegu, ale - jak ustaliliśmy - ta kontrola jest iluzoryczna. Drugim mechanizmem używanym przed banki centralne do kontrolowania gospodarki są stopy procentowe, które też w zasadzie nie działają.
Jak to nie działają?
Wpływ stóp procentowych na wzrost gospodarczy - nie ma czegoś takiego. Ortodoksyjna ekonomia twierdzi, że kiedy bank centralny obniża stopy i kredyty są tańsze, to przychodzi ożywienie gospodarcze i PKB zaczyna rosnąć. Gdy z kolei bank centralny podwyższa stopy - bo uzna, że gospodarka jest zbyt rozgrzana - to wzrost spowalnia. Ale okazało się, że tak nie jest. Z wielu badań wynika, że banki centralne nie inicjują trendów gospodarczych, tylko za nimi podążają.
Czyli?
Najpierw przychodzi ożywienie gospodarcze, a dopiero potem bank centralny zaczyna obniżać stopy procentowe. Później oczywiście twierdzi, że to on ożywienie spowodował.
Jeśli banki centralne chcą odzyskać kontrolę nad gospodarką muszą skupić się na innych narzędziach.
Jakich?
Na przykład przypomnieć sobie o perswazji kredytowej. Brytyjska Partia Pracy w zeszłym roku opublikowała solidny raport na ten temat. Proponują, żeby brytyjski bank centralny - czyli Bank Anglii - miał obowiązek dbać nie tylko o tzw. cel inflacyjny, ale żeby dopisać mu do zadań cel produktywności.
Cel produktywności?
Bank centralny to bank wszystkich banków. Nadzoruje cały sektor. Ma wpisaną w konstytucję niezależność, prezesa nie można odwołać, bo jego kadencyjność wpisana jest w konstytucję. W ciągu ostatnich 40 lat głównym zadaniem banków centralnych było utrzymywanie stabilności cen. Niektóre mają też wśród zadań dbanie o tzw. pełne zatrudnienie, czyli o wzrost gospodarczy. Gdyby dodać do tych zadań cel produktywności, banki centralne musiałyby również dbać o jakość tego wzrostu. Tak, aby gospodarka stawała się coraz bardziej wydajna i efektywna. Partia Pracy i ekonomiści, którzy napisali dla niej raport proponują, żeby cel produktywności wynosił 3 procent.
Ale co to dokładnie oznacza?
Wyjaśnię na przykładzie pojedynczej firmy. Jeśli w zeszłym roku wyprodukowała 100 stołów, a w tym roku przy takim samym zatrudnieniu wyprodukuje 103 stoły, to zwiększy swoją produktywność właśnie o 3 proc. Ta zasada dotyczyłaby całej gospodarki. Żeby to osiągnąć bank centralny musiałby dbać, aby więcej kredytów trafiało do realnej gospodarki. Najlepiej do tych dziedzin, które są bardziej produktywne.
Perswazja kredytowa polega na tym, że bank centralny w porozumieniu z rządem mówi bankom komercyjnym, jakie branże mają kredytować. Z tego narzędzia kiedyś skutecznie korzystano.
Gdzie?
Na przykład w powojennej Japonii, która dzięki perswazji kredytowej stworzyła nowoczesną konkurencyjną gospodarkę. Bank centralny mówił prezesom banków prywatnych: rząd chce wspierać branżę samochodową, więc 15 proc. kredytów macie skierować do tego sektora, a 13,8 proc. do branży elektronicznej. I powstało Mitsubishi, Sony, Panasonic.
Skierowanie kredytów do realnej gospodarki ma jeszcze jedną zaletę. Można pompować dowolne kwoty bez ryzyka inflacji.
Bo?
Jest wtedy więcej pieniędzy na rynku, ale są inwestowane w produkcję, więc pojawia się też na rynku więcej towarów i w efekcie ceny nie rosną.
Rzeka nowych pieniędzy, którą tworzą banki może zostać skierowana w trzech głównych kierunkach. Pierwszy to kredyty konsumpcyjne, wtedy obywatele mają więcej pieniędzy, więcej kupują, ale w gospodarce nie przybywa nowych dóbr, co może nakręcić wzrost cen i inflację. Drugi kierunek to inwestycje w akcje, obligacje, kredyty hipoteczne, co z kolei nakręca bańkę spekulacyjną na giełdach i w nieruchomościach. Trzeci kierunek to kredyty dla firm na inwestycje, wtedy osiągniemy wzrost gospodarczy bez efektu inflacyjnego. Dlatego najlepiej, gdy pieniądze idą w tym trzecim kierunku.
Jeżeli banki prywatne potrafią tworzyć pieniądz, nie powinniśmy ich traktować jak zwykłych firm, których jedynym zadaniem jest osiąganie zysków. Bank centralny Japonii trzymał cały system króciusieńko. W porozumieniu z rządem tworzył strategię rozwoju i mówił bankom komercyjnym co do procenta, w które gałęzie mają dawać kredyty.
No ale to jest centralne sterowanie.
Można tak to określić. W latach 60. prezes Banku Anglii - gdy coś mu się nie podobało - zapraszał szefów banków komercyjnych na herbatkę i mówił: "Panowie, w sektorze hipotecznym proszę przestać tworzyć kredyty, bo rośnie bańka i robi się niebezpiecznie".
I słuchali?
Nie mieli wyboru. Prawda o banku centralnym jest taka, że może doprowadzić do upadku każdy prywatny bank. Albo powiedzieć: "Zabieram wam 10 proc. pieniędzy, bo udzielacie złych kredytów".
To wtedy bank prywatny pójdzie do sądu. "Rząd okradł nas z naszych pieniędzy!"
Nie pójdzie. Bo to nie są pieniądze tego banku! Wszystkie pieniądze należą do banku centralnego, czyli do państwa.
Banki centralne wciąż mają narzędzia, żeby na bankach komercyjnych wymóc bardziej rozsądną politykę kredytową. Tyle że o tym nie chcą pamiętać.
Bo?
Ideologia. Po rewolucji neoliberalnej z lat 70. i deregulacji sektora bankowego wszystko miał regulować wolny rynek, przekierować kredyty w te dziedziny, które są bardziej wydajne. I owszem - pieniądze idą tam, gdzie mogą dać najszybszy zwrot udziałowcom banków, a prezesom największe bonusy. A skutkiem ubocznym są bańki spekulacyjne, wzrost nierówności i fundamentalna słabość światowej gospodarki. W Wielkiej Brytanii - gdzie 90 proc. kredytów idzie do sektora finansowego - wydajność gospodarki w stosunku do innych krajów Europy Zachodniej jest 25 proc. niższa.
Największy wpływ na wydajność gospodarki mają małe i średnie firmy, więc jeśli chcemy zdrowego wzrostu PKB to tam trzeba kierować ofertę kredytową. A w zasadzie jedyna oferta brytyjskich banków dla małych i średnich firm to wciskanie im szemranych produktów finansowych w rodzaju polisolokat. "Musicie to mieć, bo to jest wasze ubezpieczenie".
Ale dlaczego banki centralne mają wiedzieć lepiej niż rynek, w co inwestować pieniądze?
Nie same. We współpracy z rządem. Sektor finansowy powinien realizować strategię ludzi, których wybraliśmy w wyborach.
To by oznaczało większy wpływ polityków na bank centralny?
No tak.
Bank centralny powinien być niezależny od rządu, powinni tam siedzieć niezależni eksperci.
Ale skąd oni się biorą? Czy istnieje jakaś farma, gdzie się hoduje w odosobnieniu niezależnych ekspertów? Czy oni nie mają poglądów, nie mają znajomych, nie są związani z branżą?
Kiedy w latach 90. tworzono Europejski Bank Centralny, zastanawiano się, na jakich zasadach powinien działać. Czy powinien być mniej, czy bardziej niezależny od polityki. Powstało wtedy tzw. badanie Emersona, z którego jasno wynikało, że im bardziej bank centralny jest niezależny, tym lepsze decyzje podejmuje dla gospodarki. I ono stało się podstawą obecnego modelu.
No właśnie.
Tak. Tyle że po latach sprawdzono to badanie. Okazało się, że było tam mnóstwo błędów i naciągnięć. Na przykład włoski bank centralny był bardzo niezależny od rządu, ale to nie pasowało badaczom do tezy, bo Włochy wciąż miały problem z celem inflacyjnym, więc w badaniu mu odjęto tej niezależności. Dane do badania ustawiono pod doktrynę.
Czyli trzeba znieść niezależność banków centralnych?
Nie. Ale trzeba znaleźć sposób, żeby ustalały z rządem wspólną strategię rozwoju gospodarki, a potem metodą perswazji kredytowej włączały w nią banki komercyjne. Panowanie nad pieniędzmi to zawsze jest walka o władzę, obecnie rynki finansowe wygrywają z demokracją, trzymają te wszystkie dźwignie. Tego chcemy?
Ale politycy są w stanie to skrajnie schrzanić.
Oczywiście. Politycy mogą schrzanić, ale wolne rynki schrzaniły dużo bardziej w ostatnich dwudziestu latach.
Nie jestem wielkim zwolennikiem centralizacji, jaka była na przykład w powojennej Japonii. Rzekę pieniędzy można skierować w dobrym kierunku również w innych sposób - decentralizując sektor bankowy.
Słucham?
To jest paradoks, ale w skrócie chodzi o to, że wtedy rzeczywiście pozwalamy działać siłom wolnego rynku. Gdy mówiliśmy o celu produktywności, o który miałby dbać bank centralny, to w rozdrobnionym systemie bankowym ten cel sam się robi. Nie trzeba centralnie go nadzorować. Małe lokalne banki są bliżej ludzi, w ich radach zasiadają mieszkańcy danego regionu, którzy po prostu znają lokalne potrzeby i lepiej wiedzą, na co warto dawać kredyty.
I gdzieś tak jest?
W Niemczech. I działa bardzo dobrze. Tam nie ma oligopolu kilku ogromnych banków prywatnych, które zalewają rynek górą kredytów hipotecznych. W Niemczech funkcjonuje 1500 banków lokalnych - volksbanków, czyli banków spółdzielczych. Inwestują głównie w produkcję dóbr w danym regionie. Siła niemieckiej gospodarki wynika właśnie z tak rozdrobnionego sektora bankowego. Volksbanki znają swoje lokalne rynki, dają lepsze kredyty i sprawiają, że niemiecka gospodarka stoi na małych i średnich przedsiębiorstwach.
A na przeciwnym biegunie?
Anglia. Pięć dużych banków opanowało 90 proc. rynku. W USA jest podobnie. Ogromne banki komercyjne do końca nie wiedzą, co się dzieje w konkretnych miastach. Zarząd ustala, że sprzedawcy mają pchać jakiś rodzaj kredytu, ale nie ma to nic wspólnego z lokalnymi potrzebami.
Polska?
Jest gdzieś pośrodku. Mamy 30-40 większych banków i sporo banków spółdzielczych - jest ich około 550. One mogłyby funkcjonować jak niemieckie volksbanki, tylko trzeba by je dokapitalizować i oddać pod kontrolę lokalnej społeczności. Rząd PiS upaństwowił bank Pekao SA. Warto byłoby go teraz podzielić na szesnaście wojewódzkich banków, albo na jeszcze mniejsze banki lokalne.
I obsiądą je lokalni politycy.
W ten sposób można uwalić każdy nowy pomysł. Zresztą pod tym hasłem - niezależności od polityki - zbudowano w Europie i USA obecny system, który funkcjonuje źle i oddaje całą władzę rynkom. A tak naprawdę nie tyle rynkom, co kilku wielkim oligopolom sektora finansowego. Politycy mają przynajmniej tę zaletę, że możemy ich wymienić na innych.
* Maciej Wróblewski jest absolwentem London School of Economics i bankowości międzynarodowej na University of Southampton. Specjalista w dziedzinie regulacji finansowych. Obecnie pracuje w Financial Conduct Authority (FCA), czyli brytyjskim odpowiedniku naszej Komisji Nadzoru Finansowego
